Azərbaycanda quru sərhədlərinin açılması məsələsi uzun müddətdir cəmiyyətin gündəmindən düşmür. Zaman-zaman bu məsələ ictimaiyyət arasında, müxtəlif platformalarda və yerli KİV-lərdə müzakirəyə çıxarılsa da, reallıq odur ki, ölkənin quru sərhədləri 2020-ci il fevralın 28-də bağlanıb və bu tarixdən indiyədək 5 il 9 ay, daha dəqiq desək, 2093 gün keçməsinə baxmayaraq, hər hansı bir müsbət dəyişiklik baş verməyib.
Son günlər yenidən Gürcüstan və Türkiyə ilə sərhədlərin mərhələli şəkildə və hətta təxminən bir ay ərzində açılacağı barədə iddialar ortaya atılıb. Lakin ictimai rəydə bu xəbərlərə şübhə ilə yanaşanların sayı daha çoxdur. Səbəb isə, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, olduqca aydındır — pandemiyanın ilk illərindən bəri sərhədlərin açılacağına dair yayılan heç bir məlumat öz təsdiqini tapmayıb.
Quru sərhədlərinin bu qədər uzun müddət bağlı qalması regionda unikal bir vəziyyətdir. Pandemiya səbəbindən qapadılan sərhədlərin bağlı saxlanılması ilə bağlı rəsmi qurumların hazırkı əsas arqumenti təhlükəsizlik və miqrasiya nəzarətidir. Lakin bu mövzunun getdikcə geniş ictimai müzakirə predmetinə çevrilməsi, eləcə də iqtisadi yükü azaltmaq, regional hərəkətliliyi bərpa etmək üçün sərhədlərin nə zaman açılacağına dair konkret yol xəritəsinin təqdim edilməsi vacib görünür. Maraqlıdır ki, son günlər bir sıra Milli Məclis üzvləri də bu kimi təşəbbüslərlə çıxış etməyə başlayıblar.
Məsələn, deputat Qüdrət Həsənquliyev bu yaxınlarda "AzPolitika.info"ya verdiyi son müsahibəsində bu mövzuya toxunub və quru sərhədlərinin açılmalı olduğunu dilə gətirib: “Novruz bayramında İrandan, Gürcüstandan, Rusiyadan ölkəyə yüz minlərlə soydaşımız gəlirdi, amma indi ölkəyə giriş yalnız təyyarə ilə mümkündür. Gəmi ilə Mərkəzi Asiya respublikalarından turistlər gəlməlidir. Xəzər dənizində gəmi ilə yalnız yük daşımamalıyıq, sərnişindaşıma inkişaf etdirilməlidir.”
Parlamentin plenar iclasında çıxış edən millət vəkili Zahid Orucun fikirlərində maraqlı bir detal diqqət çəkib. Deputat, ölkənin quru sərhədlərinin Naxçıvanla Azərbaycanı birləşdirəcək dəhlizlə eyni anda açıla biləcəyini qeyd edib. Bu, regionda nəqliyyat əlaqələrinin və iqtisadi münasibətlərin gücləndirilməsi baxımından mühüm bir təklif kimi səslənib. Zahid Oruc, həmçinin bu addımın regional əməkdaşlıq və təhlükəsizlik baxımından da müsbət təsir göstərəcəyini vurğulayıb.
“8 avqust Vaşinqton Zirvəsi 90-cı illərin "Əsrin neft müqaviləsi" kimi yeni yüzilin tarixi anlaşmasıdır. Razılaşmalar büdcəyə yalnız cari ehtiyaclar üçün deyil, həm də regionu açmaq və qlobal iqtisadi layihələr baxımından yeni yanaşmalar tələb edir. Müharibə riskinin aradan qalxması və sülh müqaviləsinin gələn il imzalanması perspektivi qarşıdakı 10 ildə ümumi regionda 2 milyondan çox iş yerinin açılmasına təkan verə bilər. Prezidentin qətiyyəti göstərir ki, biz sərhədlərin Naxçıvana gedən yolla birlikdə açılmasına hazır olmalıyıq”, -deyə o, qeyd edib.
Bu açıqlama, quru sərhədlərinin açılması ilə bağlı uzun müddətdir davam edən müzakirələrə yeni bir baxış bucağı gətirir və sərhədin açılmasının yalnız iqtisadi deyil, həm də strateji baxımdan necə əhəmiyyətli ola biləcəyini göstərir.
Respublikaçı Alternativ Partiyasının Siyasi Komitəsinin sədri Natiq Cəfərli “AzPolitika”-ya şərhində bildirib ki, quru sərhədlərinin bağlı olması Azərbaycan üçün qəbuledilməz bir hala gəlib.
N. Cəfərli qeyd edir ki. Azərbaycan kifayət qədər güclü bir ölkədir və quru sərhədləri açıq şəraitdə də özünü müdafi edə bilər: “Düşünürəm ki, təhlükəsizliklə bağlı problemləri həll edə bilərik. Quru sərhədlərinin bağlı qalması ölkənin imicinə, iqtisadi münasibətlərə, sərhədyanı münasibtlərə, turizmə də ziyan vurur. Bu gün quru sərhədlər çox böyük maneəyə çevrilib. Mən ümid edirəm ki, bu ayıbdan yaxın zamanlarda qurtulacayıq və Azərbaycanın adı artıq quru sərhədi qapalı olan yeaganə ölkə kimi çəkilməyəcək”.
Millət vəkili Elşad Musayev “AzPolitika”ya açıqlamasında bildirib ki, quru sərhədlərin açılması ilə bağlı cəmiyyətdə uzun müddətdir geniş müzakirələr gedir və mətbuatda da bu mövzu daim gündəmdədir. Onun sözlərinə görə, deputat həmkarlarının da bu barədə hökumət qarşısında mövqeyi olub: “Biz dəfələrlə əsaslandırmışıq ki, müxtəlif sahələrin, xüsusilə də turizmin inkişafı üçün quru sərhədlərin açılması vacibdir. Bütün nəqliyyat və keçid yollarının fəaliyyət göstərməsi iqtisadi dinamikanı gücləndirər.”
Deputat qeyd edib ki, hökumətin mövqeyi indiyədək təhlükəsizlik amili ilə bağlı olub: “Hökumət bildirirdi ki, hələ təhlükə tam sovuşmayıb. Ermənistanla münasibətlər müəyyən qədər normallaşsa da, bütövlükdə bölgədə risklər qalır. Əvvəllər pandemiya məsələsi gündəmdə idi. Ötən il parlamentin payız sessiyasının açılışında Prezident də vurğulamışdı ki, quru sərhədləri tam açıq olsaydı, Azərbaycan üçün müəyyən təhlükələr yarana bilərdi.”
Elşad Musayev hesab edir ki, artıq böyük mənada bu təhlükələr aradan qalxıb: “Düşünürəm ki, risklər əvvəlki kimi ciddi deyil. Amma təbii ki, hökumətin əlində daha geniş informasiya var və qərarlar da həmin məlumatlara əsasən verilir. Ümumiyyətlə, quru sərhədlərin açılması həm vətəndaşların rahatlığı, həm də iqtisadi sahələrin inkişafı baxımından müsbət təsir göstərə bilər. Lakin görünür ki, təhlükələr tam aradan qalxmadığı üçün məsələ hələlik açıq qalır.”
Qeyd edək ki, Azərbaycanın quru sərhədlərinin 6 ilə yaxındır bağlı qalması ölkə iqtisadiyyatına əhəmiyyətli dərəcədə mənfi təsir göstərib. Rəsmi qurumlar bu müddət ərzində yaranmış ümumi iqtisadi zərərin dəqiq hesablamasını aparmasa da, mövcud göstəricilər real itkilərin böyük olduğunu ehtimal etməyə əsas verirr. Zərərin ən çox hiss olunduğu bölgələr sərhədyanı ərazilərdir. Sakinlər uzun illər qonşu dövlətlərlə kiçik ticarət, mal mübadiləsi və gündəlik alış-veriş hesabına dolanırdı. Sərhədlərin bağlanması isə həmin insanların əsas gəlir mənbəyini demək olar ki, tamamilə məhdudlaşdırıb.
Turizm sektoru 3 milyarddan artıq zərərə uğrayıb
6 ildə quru sərhədlərinin bağlı qalması turizm sektorunda nəzərəçarpan iqtisadi itkilər yaradıb. Rəsmi statistikaya əsasən, 2019-cu ildə Azərbaycana gələn xarici turistlərin ölkədə xərcləmələri 3 milyard manata yaxın təşkil edib.
Pandemiyadan sonra quru sərhədləri açılmadığı üçün bu göstərici 2020–2023-cü illərdə kəskin şəkildə aşağı düşüb: 2020-ci ildə turist xərcləri 415 milyon manata enib, 2021-ci ildə 1,912 milyard, 2022-ci ildə 1,9 milyard, 2023-cü ildə isə 2,4 milyard manat olub. Yalnız 2024-cü ildə COP-29 tədbiri ilə əlaqədar bu rəqəm yenidən artaraq 5,1 milyard manata çatıb. Sadə müqayisə metodu ilə — yəni 2019 səviyyəsinin sonrakı illər üçün baza kimi götürülməsi ilə — 2020–2024 dövrü üzrə turizmdə yaranmış “potensial itki”ni hesablamaq mümkündür. Əgər hər il 2019-cu ildəki kimi 3 milyard manatlıq turizm gəliri əldə edilsəydi, beş ildə ümumi göstərici 15 milyard manat olardı. Lakin faktiki xərcləmələr cəmi 11,727 milyard manat təşkil edib. Bu isə həmin dövrdə (2020-2024) sektorun təxminən 3,27 milyard manat zərərə uğradığını göstərir.
Digər tərəfdən, 2025-ci ilin yanvar-iyun aylarında Azərbaycanda daxili turizm məqsədilə çəkilən xərclərin ümumi həcmi 2 milyard 526,8 milyon manat olub. Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına görə, bu göstərici ötən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisdə 13.6% çoxdur. Xərclər arasında ən böyük pay alış-veriş və hədiyyələrin alınmasına düşüb – 647,2 milyon manat. Daha sonra qidalanma (616,6 milyon manat), yerləşmə xidmətləri (467,9 milyon manat) və nəqliyyat xidmətləri (373,2 milyon manat) gəlir. Bu dörd istiqamət birlikdə ümumi məbləğin təxminən 83,3%-ni formalaşdırıb.
Aviaşirkətlər gəlirlərini 6 dəfə artırıb
Bir məqamı da qeyd etmək yerinə düşər ki, Azərbaycanda 2020-ci ilin fevral ayından etibarən quru sərhədlərinin bağlı saxlanması hava nəqliyyatı sektorunda sərnişin daşımaların həcmini, bazarın əsas nəzartəçisi olan AZAL-ın və ölkədə fəaliyyət göstərn digər xarici aviaşirkətlərin gəlirlərini əhəməiyyətli dərəcədə artırıb.
Belə ki, pandemiyadan əvvəlki bir neçə ay ərzində sərnişin daşımaları ciddi şəkildə azalmışdısa, sərhəd keçid məntəqələrində tətbiq olunan məlum məhdudiyyətlər hava yolu reyslərinə olan tələbatı artırmış oldu. Məsələn, 2025-ci ilin yanvar-oktyabr aylarında Azərbaycanda hava nəqliyyatı ilə 3 milyon 476,1 min sərnişin daşınıb. Bu, ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 106,5 min sərnişin və yaxud 3,2 % çoxdur. Ötən ilin rəsmi statistikasına görə, hava nəqliyyatı ilə 4 milyon 44,7 min sərnişin daşınıb. Hava nəqliyyatından istifadə edən sərnişinlərin 3 milyon 296,3 mini beynəlxalq, 748,4 mini isə daxili uçuşlardan istifadə edib. Ötən il sərnişin daşınmasından əldə olunan gəlir isə 2 milyard 99 milyon manat olub. Bu gəlirin 2 milyard 39 milyon manatı beynəlxalq uçuşlardan, 59 milyon 445,6 min manatı isə daxili uçuşlardan əldə olunub.
Azərbaycanda quru sərhədlər bağlandıqdan sonra hava nəqliyyatından istifadə edən sərnişinlərin sayı və əldə olunan gəlirləri aşağıdakı formada daha aydın şəkildə anlamaq olar:
- 2020-ci il - 577,9 min nəfər sərnişin daşınıb - 343 milyon 383 min manat gəlir əldə olunub;
- 2021-ci il - 1 milyon 132 min nəfər sərnişin daşınıb - 635 milyon 109 min manat gəlir əldə olunub;
- 2022-ci il - 2 milyon 253 min nəfər sərnişin daşınıb - 1 milyard 261 min manat gəlir əldə olunub;
- 2023-cü il - 2 milyon 911 min nəfər sərnişin daşınıb - 1 milyard 473 min manat gəlir əldə olunub;
- 2024-cü il - 4 milyon 44 min nəfər sərnişin daşınıb - 2 milyard 99 min manat gəlir əldə olunub.
- 2025-ci ilin yanvar-oktyabr aylarında Azərbaycanda hava nəqliyyatı ilə 3 milyon 476,1 min sərnişin daşınıb. 10 ayda hava yolu ilə daşımaların 99,9 %-i dövlət, 0,1 %-i isə özəl müəssisələrə məxsus nəqliyyat vasitələri ilə həyata keçirilib.
10 ay ərzində əldə olunan gəlirlə bağlı rəsmi bir məlumat açıqlanmayıb. Ancaq rəsmi statistika onu da deyir ki, son 5 ildə (2020–2024) Azərbaycanda hava nəqliyyatı ilə ümumilikdə 10 milyon 918 min 600 nəfər sərnişin daşınıb, bu dövrdə əldə olunan ümumi gəlir isə 5 milyard 811 milyon 493 min 400 manat təşkil edib. Yəni, 2020-ci illə müqayisədə quru sərhədləri bağlandıqdan sonra aviaşirkətlərin qazancı nə az, nə çox düz 6 dəfə artıb...
Hazırkı iddialar sərhədlərin mərhələli şəkildə açılacağına ümid yaratsa da, gerçək vəziyyət yalnız rəsmi qərar elan olunduğu anda aydın olacaq. Hələliksə, Azərbaycan quru sərhədlərini ən uzun müddət bağlı saxlayan yegabə ölkə olaraq qalır...
Elvin Bəyməmmədli
“AzPolitika.info”